Leren we lessen van wat er mis gaat?

Het is werkelijk verbazingwekkend hoe de overheid keer op keer recht probeert te praten, waar iemand met gezond verstand domweg niet bij kan. En dat terwijl het toch zo simpel is om de 'fout', de 'oversight', of misschien wel 'blunder' toe te geven, die ambtenaren onder jouw verantwoordelijkheid hebben begaan. Van fouten wil je leren, maar door fouten 'weg te poetsen' leer je niets en verander je ook niets. In dat laatste zit juist het venijn!

Ter illustratie het debat over de Corona aanpak. Nieuwsuur had vele duizenden documenten doorgespit, die dateren uit het begin van de Corona crisis. Enkele dagen voor het debat heeft Nieuwsuur een inkijk gegeven in de interactie tussen Ministerie en OMT. Uit dit onderzoek blijkt dat ambtenaren van het Ministerie een zeer sterke inhoudelijk (machts)invloed uitoefenden op de adviezen van het 'onafhankelijke' OMT vóordat deze wereldkundig werden.

De uitzending deed veel stof opwaaien en kwam in dit debat regelmatig ter tafel. De reactie van de minister was telkens voor mij zeer ontwijkend en emotieloos: 'Eerst maar het onderzoek afwachten en niet nu al conclusies trekken'.

Ik vroeg mij af, hoe zou ik reageren? Als ik deze schokkende openbaring zou horen, dan zou mijn eerste reflex zijn: áls dit werkelijk waar is, dan is dat natuurlijk volstrekt ónacceptabel! De onafhankelijkheid van dergelijke advies commissies (ook al vond ik deze te eenzijdig, maar dat heb ik in een eerdere blog aan de kaak gesteld) moet ten alle tijden 100% gewaarborgd zijn. Maar omdat hoor en wederhoor natuurlijk altijd noodzakelijk is, zou mijn tweede reactie in lijn zijn van de minister: 'dit moet tot de bodem worden uitgezocht'.

Waarom mist nu juist de eerste, mijns inziens natuurlijke, reactie bij de minister?

Het antwoord ligt in de organisatiecultuur binnen de overheid. Daar waar de kiezer deels meebepaalt wie in de bestuursfuncties komen, heeft zij geen enkele invloed op de invulling van de ministeries en andere overheidsinstanties. De cultuur in deze organisaties laat zich het best omschrijven als behoudend, risicomijdend, compliant zijn en tot slot de eenheid bewaren.

Deze organisaties zijn hierdoor zeer veranderingsonbereid, sancties blijven uit en als het echt zo bont is gemaakt dat er toch een daad moet worden gesteld, dan vindt er een overplaatsing plaats. Het ambtenarenapparaat zorgt goed voor zichzelf.

In gekozen bestuursfuncties, de ministers etc, ligt dat anders. Hoewel deze cultuuraspecten ook in die functies gelden, is er op dat niveau wel degelijk een voor iedereen zichtbare afrekencultuur. Het is daarom uiterst risicovol om te snel een veroordelende mening over je eigen ambtenarenapparaat uit te spreken. Er wordt geleerd om deze beter maar in te slikken, totdat 'het overgaat'. Partijwenselijk gedrag.

Terug naar het voorbeeld. De ambtenaren die 'meedachten' zijn zich van geen kwaad bewust. Zij deden dit immers in het belang van het toewerken naar een goed verhaal, de 'juiste strategie'. Dat dit in het geheel niet in het belang is van de bevolking, die zij dient. Het oorspronkelijke doel is volledig uit het oog verloren. Het systeem heeft zichzelf verloren in ontelbare regels, procedures en richtlijnen en houdt daarmee zichzelf in stand. Het systeem is er niet meer voor de burger.

Ik ben bang dat er nog vele openbaringen van misstanden in de overheid zullen volgen. De openbaringen van de afgelopen jaren zijn slechts een tipje van de ijsberg. Het zal nog vele jaren duren voordat de echte erkenning van dit culturele probleem zal komen. Hoe eerder, hoe beter natuurlijk.

De cultuurverandering zal vervolgens nog vele jaren in beslag nemen. Daarnaast zal een cultuurverandering als deze toch echt top-down moeten gebeuren. Het voorbeeld van de leider volgen...

De inzet is simpel. Fouten maken mag, maar moeten leiden tot klip en klare verbetering, verandering in aanpak en benadering, of regelgeving. Maar in tegenstelling tot de huidige aanpak, moeten we stoppen om alles, echt alles, in regels te verpakken. De ontbrekende factor in het huidige ambtenarenapparaat is dat de verantwoordelijk die past bij (en wordt toegeschreven aan) een functie ook daadwerkelijk wordt genomen. En nog belangrijker, dat de hiërarchie in het systeem dit ook steunt. De oorspronkelijke bedoeling van regels en regelgeving mag nooit uit het oog worden verloren, net als in onze rechtspraak. Daarvoor kennen we in de rechtelijke macht het systeem van jurisprudentie: het toepassen van de wet in een concreet geval. Maatwerk dus. En natuurlijk kan je voor meer dan 17 miljoen mensen niet allemaal maatwerk gaan maken... Maar hoe dan ook zal de menselijke maat, maatwerk, ook in het ambtenarenapparaat zijn weg terug moeten vinden.

Juist door de verantwoordelijkheid te leggen in lijn met de bedoeling van onze overheidstaken, in plaats van het letterlijk opvolgen van de regels (in de geest van de wet vs. volgens de letter van de wet), zal het systeem zich kunnen ontworstelen van de constante stroom van openbaringen, waar je met het gezonde verstand niet bij kan. En natuurlijk worden er ook dan fouten gemaakt, maar daar gaan we dan ook echt van leren...